Αναξαγόρας

I

(Κλαζομενές 499/8 -- Λάμψακος 428/7 π.Χ.). Φιλόσοφος. Το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του το πέρασε στην Αθήνα, όπου και συνδέθηκε με στενή προσωπική και πνευματική φιλία με τον Περικλή. O δεσμός αυτός, όμως, και η μεγάλη επίδραση του φιλοσόφου στην αθηναϊκή πολιτεία προκάλεσαν το μίσος των πολιτικών αντιπάλων του Περικλή και την προσαγωγή του Α. σε δίκη για ασέβεια. Έγινε έτσι απαρχή διωγμού φιλοσόφων στην Αθήνα με τέτοια κατηγορία. Ύστερα από αυτό, o Α. κατέφυγε στη Λάμψακο, όπου έζησε τα τελευταία του χρόνια τιμημένος.

Συνδέοντας την παράδοση της ιωνικής φιλοσοφίας με τις δοξασίες του Παρμενίδη και της ελεατικής σχολής, ο Α. αναζητεί ερμηνεία του φυσικού κόσμου, με την προσφυγή σε δύναμη εξωφυσική, που διεισδύει στη φύση. Η δύναμη αυτή είναι ο Νους. O κόσμος περιγράφεται ως μια αρχική πανσπερμία, όπου όλα τα στοιχεία βρίσκονται μαζί σε χαώδη ανάμειξη. Τα στοιχεία αυτά, χρήματα ή σπέρματα, είναι μικρότατα σωματίδια με ειδική ποιότητα, ακριβώς αντίστοιχη με τα σώματα που θα προκύψουν ώστε να μας είναι σήμερα γνωστά. Αυτό σημαίνει o όρος ομοιομερή που συναντούμε στον Αριστοτέλη, χωρίς να είναι εξακριβωμένο αν τον μεταχειρίστηκε ο Α. Στη χαώδη αυτή πανσπερμία επενεργεί ο Νους, προκαλώντας μια αρχική κίνηση διάκρισης και ανασύνθεσης. Γεννιούνται έτσι τα συγκεκριμένα φυσικά στοιχεία και σώματα, που υιοθετούν τον χαρακτήρα και την ονομασία τους από το στοιχείο που υπερέχει σε κάθε περίπτωση, χωρίς ποτέ όμως να είναι μοναδικό, γιατί σε όλα τα σώματα υπάρχουν όλα τα σπέρματα. Δεν υπάρχει λοιπόν στην κυριολεξία γένεση και φθορά, αλλά σύνθεση και διαχωρισμός, σύμμειξη και διάκριση: «ουδέν γαρ χρήμα γίνεται ουδέ απόλλυται, αλλ’ από εόντων χρημάτων συμμίσγεταί τε και διακρίνεται και ούτως αν ορθώς καλοίεν το τε γίγνεσθαι συμμίσγεσθαι και το απόλλυσθαι διακρίνεσθαι», είναι η κλασική διατύπωση του Α. Από τον διαχωρισμό των στοιχείων προήλθε πρώτα ο πλατύς δίσκος της Γης, κάτω, και η φωτιά ή αιθέρας, άνω, με τον αέρα ανάμεσά τους. Με απόσπαση από τη Γη προέκυψαν ο ήλιος, η σελήνη και τα άστρα, όλα διάπυρα από τον αιθέρα, ενώ η Γη, μετά την αποξήρανσή της από τον ήλιο, παρουσίασε στην επιφάνειά της μείγματα υγρού, θερμού και γεώδους, τους ανθρώπους, τα ζώα και τα φυτά. Η γνώση μας για τα πράγματα προέρχεται από τα αντίθετα, π.χ. το μαύρο το γνωρίζουμε με το λευκό που περιέχουμε, το γλυκό με το πικρό κλπ. Δεν διακρίνουμε όμως παρά το επικρατέστερο στοιχείο σε κάθε πράγμα, διαμέσου των αντιθέτων, και όχι το όλο, που τα περιέχει όλα σε διάφορους βαθμούς, γι’ αυτό η αντιληπτική γνώση είναι μόνο σχετική. Και για τον Α. λοιπόν, όπως και για τους προηγούμενους φιλοσόφους της Ιωνίας, δεν συμπίπτει αισθητό και υλικό, χωρίς να φεύγουμε αναγκαστικά από το επίπεδο του υλικού όταν φτάνουμε στο νοητό. Ο Α. όμως έχει εισαγάγει την ιδέα του Νου, πέρα και από τη νοητή φύση της ύλης.

Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης θα τον κατηγορήσουν για ασυνέπεια, ο πρώτος επειδή εγκαταλείπει την ερμηνευτική χρήση του Νου στη μελέτη των μερικότερων φαινομένων, o δεύτερος γιατί ο Νους του Α. χρησιμοποιείται από τον εισηγητή του μόνο όταν εξαντληθούν άλλες φυσικές ερμηνείες, ως από μηχανής θεός. Πράγματι, η έννοια του Νου του Α. παρουσιάζει προβλήματα, ενώ είναι η κυριότερη πρωτοτυπία του. Ο Νους δεν είναι δημιουργός ούτε της ύλης ούτε των ποιοτήτων που προϋπάρχουν στα σπέρματα. Είναι ρυθμιστής, προκαλεί την κίνηση που φέρνει σε συνένωση τα όμοια. Δεν είναι όμως θεός με θέληση και σκοπούς στην ενέργειά του ή συνείδηση του εαυτού του. Ο ρόλος του περιορίζεται σε μια αρχική ώθηση, που θέτει σε κίνηση δυνάμεις όχι δικές του. Συγχρόνως όμως ενυπάρχει παντού, σε διάφορους βαθμούς. Στην ενύπαρξή του στον άνθρωπο οφείλεται και η ανθρώπινη νοητικότητα που αποτελεί απλή διάκριση βαθμού στα πλαίσια μιας παγκόσμιας νοητικότητας. Συγκεντρώνοντας στη φιλοσοφία του τόσο την ανατολική, ιωνική παράδοση, όσο και το πνεύμα της δυτικής ελεατικής διδασκαλίας, ο Α. περικλείει στο σύστημά του τα σπέρματα και της πλατωνικής μεθέξεως των πραγμάτων στην ιδέα και της αριστοτελικής διάκρισης μεταξύ δυνάμει και ενεργεία όντος, ακόμα και μιας πανθεϊστικής αντίληψης που θα γνώριζε συνέχειες διαφόρων μορφών στους μεταγενέστερους αιώνες. Αν και δεν παρουσιάζει για τη σύγχρονη σκέψη ουσιώδη στοιχεία αναγωγής στη φιλοσοφία του, αποτελεί όμως κέντρο μεγάλης φιλοσοφικής περιφέρειας, ουσιώδη σταθμό της ιστορίας του αρχαίου ελληνικού πνεύματος, γι’ αυτόκαι είχε ευρύτερη απήχηση.

Αναξαγόρεια. Αρχαία γιορτή στη Λάμψακο, αφιερωμένη στον φιλόσοφο Α., ο οποίος είχε καταφύγει εκεί διωγμένος από την Αθήνα. Την τελούσαν την επέτειο του θανάτου του φιλοσόφου και ήταν γιορτή της σπουδάζουσας νεολαίας, κατά τη διάρκεια της οποίας επέτρεπαν στα παιδιά να παίζουν σε δημόσιους χώρους. Τα Α. κράτησαν έως την εποχή του Διογένη του Λαέρτιου.

II

Μυθολογικό πρόσωπο.Βασιλιάς του Άργους, γιος του Μεγάπενθου. Τον καιρό της βασιλείας του οι Αργίτισσες είχαν περιπέσει σε μανία, που τους τη μετέδωσε ο θεός Διόνυσος για να τις τιμωρήσει, άφησαν τα σπίτια τους και άρχισαν να περιπλανώνται στην ύπαιθρο. Τότε ο Α. ζήτησε τη βοήθεια του μάντη Μελάμποδα, ο οποίος δέχτηκε να τις απαλλάξει από την κατάσταση αυτή με αντάλλαγμα την παραχώρηση των δύο τρίτων του βασιλείου του Άργους στον ίδιο και τον αδελφό του Βία. Με τον τρόπο αυτό δημιουργήθηκαν τα τρία βασιλικά γένη: οι Αναξαγορίδες, οι Μελαμποδίδες και οι Βιαντίδες.

III

Αιγινήτης χαλκοπλάστης (αρχές 5ου αι. π.Χ.). Χαλκοπλάστης από την Αίγινα. Κατασκεύασε το μεγάλο χάλκινο άγαλμα του Δία, που αφιέρωσαν στην Ολυμπία οι Έλληνες, μετά τη μάχη των Πλαταιών.